Kolonisatie rooft niet alleen land, maar ook de mogelijkheid tot dromen. Generaties groeiden op zonder zichzelf ooit als held of toekomstdrager te zien. In dit essay onderzoekt Patricia da Costa de impact van de (de)kolonisatie van verbeelding. “Wat blijft er van je verbeelding over, wanneer je dromen als onmogelijk worden verklaard?”
De Franse psychoanalyticus en denker Frantz Fanon schreef al in zijn boek ‘Black skin, white masks’ dat kolonisatie niet stopt bij het koloniseren van land en grondstoffen, maar dat het verder gaat. “De gekoloniseerde heeft geleerd zichzelf te bekijken door de ogen van de kolonisator”, schreef hij.
Je hoeft daar niet eens lessen over te krijgen. Vaak begint het op schoolbanken, in films, maar ook in de gesprekken om ons heen, in wat wel of niet wordt verteld. Op mijn eigen school ging het over Afrika enkel in termen van slavernij, armoede en honger. Over alle acties die moeten worden gevoerd om daar te kunnen helpen.
Nooit ging het over wat er eigenlijk was vóór de slavernij en de Europese schepen. En daardoor leerden wij onbewust dat vóórdat Europa kwam, Afrika een leeg blad was dat pas ontstond wanneer iemand hen ‘ontdekte’.
De eenzijdigheid blijft daar. In veel westerse onderwijssystemen blijft het narratief over Afrika beperkt tot slavernij, armoede en conflict. Er wordt nauwelijks gesproken over de architectuur, tradities, politieke structuren of de geschiedenis vóór de slavernij. Dit voedt het idee van wat sommige denkers ‘historische amnesie’ noemen: een collectief geheugenverlies over wie de mensen waren voor de slavernij.
De gevolgen zijn zichtbaar. Negatieve percepties en representatie hebben gezorgd voor een vertekend beeld van Afrika. Oorlog, hongersnood, corruptie, ziektes en armoede lijken bijna ‘kenmerken’ van Afrika geworden. Zoals Japhace Poncian schrijft in ‘The persistence of Western negative perceptions about Africa: Factoring in the role of Africans’: de mainstream media versterkt dit narratief, maar doet er weinig aan om het te ontkrachten.
Afro-pessisme
Misschien is het niet genoeg om te zeggen dat zwarte mensen hun geschiedenis vergeten zijn. Volgens denkers uit de stroming van het Afro-pessimisme zoals Frank B Wilderson III, Saidiya Hartman en Jared Sexton, ligt het probleem veel dieper. Zwart-zijn is volgens hen niet enkel een culture en raciale identiteit, maar een structurele positie buiten het mens-zijn. In dit beeld is het ‘noodzakelijk’ dat zwarte mensen lijden en ze niet worden gezien als mensen. Wilderson schrijft in ‘Afropessimism’: “Zwarte mensen hebben geen analogie in de menselijke wereld. Geen droom, geen toekomst, geen verlossing is de slaaf gegund.”
Afro-pessimisme is geen hoopvol kader, maar het maakt zichtbaar wat vaak onbenoemd blijft: dat dekolonisatie niet stopt bij taal of cultuur, maar bij het recht op jezelf in de toekomst te kunnen heroveren
De samenleving is gebouwd op de uitsluiting en instrumentalisering van zwarte lichamen. Het is niet dat zwarte mensen geen toekomst mogen hebben, maar dat het systeem zelf niet toelaat dat zij als toekomstdragers worden erkend. Het ontbreken van verbeelding is geen gevolg van een gebrek van te weinig representatie, maar wat Wilderson een ‘social death’ noemt: een toestand waarin je leeft, maar niet volledig wordt gezien als mens. Het is de diepgewortelde onmogelijkheid van zwarte toekomstverbeelding binnen een wit denkkader.
Afro-pessimisme is geen hoopvol kader, maar het maakt zichtbaar wat vaak onbenoemd blijft: dat dekolonisatie niet stopt bij taal of cultuur, maar bij het recht op jezelf in de toekomst te kunnen heroveren. En precies daar begint de radicaliteit van de volgende beweging: afrofuturisme.
En daar komt afrofuturisme om de hoek kijken, een artistieke en politieke beweging die zwarte mensen een plek geeft in denkbare toekomsten: technologisch, magisch, utopisch of dystopisch, maar steeds bevrijd van witte suprematie. Van Marvel’s Black Panther, waarin Wakanda een ongekoloniseerde Afrikaanse moderne staat is, tot in het sciencefictionboek ‘De Zaaier’ van Octavia E. Butler over een zwarte vrouw met een buitengewone gevoeligheid in een dystopische toekomst in de Verenigde Staten.
Afrofuturisme plaatst zwarte mensen als centrale figuren waarin alles mogelijk is en dat is wat het zo krachtig maakt. Het weigert om zwart-zijn enkel te koppelen aan trauma
Afrofuturisme plaatst zwarte mensen als centrale figuren waarin alles mogelijk is en dat is wat het zo krachtig maakt. Het weigert om zwart-zijn enkel te koppelen aan trauma. Het is niet om het verleden te vergeten of als onbelangrijk te zien, maar als een weigering om het verleden als enige referentiepunt te hebben.
Voor mij persoonlijk betekent dit iets fundamenteels. Ik herinner me hoe ik als kind keek naar films en boeken zonder helden die op mij leken. Vandaag zie ik verandering: in Limbaverse van Will-Limba Moleka, met een Angolees hoofdpersonage, of in Spiderman: into the Spider-Verse waar een zwarte jongen de held is. Maar het gevoel dat je nergens echt thuishoort, blijft hangen.
Afrofuturisme doorbreekt dat. Het laat zien dat we in elke mogelijke tijd en ruimte kunnen bestaan. Het is een manier van heling, maar ook tegelijk een daad van verzet. Want dromen in vrijheid is een manier om koloniale erfenissen letterlijk te herschrijven.
Het recht tot dromen
En ja, het voelt soms onmogelijk. Hoe begin je met dromen wanneer het systeem je steeds opnieuw vertelt dat het niet voor jou is weggelegd? Misschien begint het klein: een verhaal, een film, een strip met hoofdpersonages die op jou lijken.
Dekolonisatie van de verbeelding is geen gek theoretisch idee. Het gaat over wie we durven te zien als toekomstdragers, wie we toestaan te dromen, en welke verhalen we vertellen over onszelf. Afrofuturisme gaat niet enkel over mooie fantasieën, maar het is een vorm van verzet. Het laat zien dat wij bestaan en onze verbeelding niet stopt bij de grenzen die ooit voor ons werden getrokken.
Misschien begint de heling net hier: niet door het verleden te vergeten, maar door het recht op dromen op te eisen. Zoals kunstenaar en denker Rasheedah Philips zegt: “Afrofuturisme is niet alleen een esthetiek, het is een strijd om tijd – om het recht om jezelf te zien in het verleden, heden én de toekomst.”
